Bosanski ejalet u vrijeme Kandijskog rata
1645-1669
Sedamnaesto stoljeće obilježeno je u Osmanskoj historiji kao prekretnica,epoha nakon koje se osjetio znatan pad u svim sferama života pocevši od društveno-političke situacije,do opadanja vojne moći carstva.Kriza je zapravo već bila u svom razvojnom stadiju nakon epohe Sulejmana Zakonodavca,ali do punog izražaja dolazi tokom XVII-st.
Jedan od događaja koji su potvrdili sve navedeno je svakao i Kandiski rat (1645-1669).
Kandiski rat je otpoćela Osmanska strana,odnosno sulltan Ibrahim I (1640-1648).
Tih godina u Carstvu je vladalo opće nezadovoljstvo,te je pokretanjem rata sam sultan namjeravao skloniti pažnju sa realnih problema carstva,objavljivanjem rata Mletačkoj Republici.U nastavki vidjet ćemo kako se situacija odvijala na teritoriju Bosanskog ejaleta,odnosno na Dalmatinskoj granici gdje su vođene glavne bitke u ovom ratu.U vrijeme izbijanja ovog sukoba Bosanski Ejalet je imao sedam sandzaka ; Hercegovacki,Zvornicki,Bosanski,Kliški,Pakrački,Krčko-Licki,i Bihaćki.Posljednja dva su se po potrebi spajala u jedan,a Bihaćki je sredinom XVII-st bio privremeno ukinut.Što se tiće Bihaćkog sanđžaka on je sredinom XVII-st bio privremeno ukinut.
Godine 1600. Požeški sanđžak je izdvojen iz Bosanskog i pripojen novoformiranom Kanjiškom.Dakle,1645.god.zapoćete su šire vojne operacije,kada su Osmanske trupe napale Kretu (Kandiju) , no na Bosansko-Dalmatinskoj granici u prvoj godini rata nije bilo apsolutno nikakvih vojnih operacija.U prilog toj konstataciji ide i činjenica koja govori da su se trgovaćke karavane i sa jedne i sa druge strane normalno kretale duž granica zaračenih strana.U prvoj godini rata na Dalmatinskoj granici bilo je instalirano od 8000 do 9000 Mletaćkih trupa,sastavljenih uglavnom od domaćih ljudi.Znatnu pomoč u ovom ratu Mletaćkim odredima su svakoko pružile Hajdučke i Uskočke čete.Broj Mletackih trupa vremenom se smanjio na 4500 tako da je glavni teret borbi bio na Hajducima i Uskocima.Godine 1646 Budimski vezir Deli-Husein paša prolazaći kroz Bosnu izvršio je opću vojnu mobilizaciju.Iste godine dolazi i do prvih sukoba,Bosanski namjesnik Ibrahim – paša Sivčić ( Gabeljak ) iskoristio je Mletačku nesmotrenost,napao posjede u sjevernoj Dalmaciji u mjesecu septembru,te tom prilikom zauzeo Novigrad i Biograd te više palanki.Oštećena mjesta tom prilikom dao je sanirati i još bolje utvrditi.U mjesecu oktobru Osmanlije su u više navrata pokušavali zauzeti Šibenik,te su tako jednom prilikom u kontranapadu doživjeli poraz.Mleci su sada ozbiljnije pristupili novonastaloj sizuaciji ,te su februara 1647.god. zauzeli oblast Poljica (nedaleko od Splita)
i dio mjesta između Cetine i Neretve tzv.Krajinu.Krcko-Licki sanđžak beg Halil-paša Alajbegović poražen je u jednom Mletackom prodoru.Mleci ubrzo napadaju i Novigrad.Prilikom tog napada topovskim đuletom gađaju podrume tvrđave i ruše Novogradsku tvrđavu.Tu priliku su iskoristili sultanovi podanici pravoslavne i katolicke konfesije te te su u većem broju prešli na Mletacku stranu.Bosanski defeterdar Mustafa –aga iste godine junacki odbi jedan Mletacki napad na Klišku tvrđavu.U daljim vojnim operacijama Mleci zauzeše Vranu i Nadin kao i druga manja u blizini Zadra i Šibenika.
Osvajanje Nadina imalo je ogroman odjek,jer je to bila najbolje utvrđena tvrđava u Lickom sanđžaku.Porta je bila upoznata sa svim neuspjesima Osmanskih trupa,te je smjenila Velkog vezira Ibrahim-pašu,a na njegovo mjesto imenovala Mustafu – pašu Tekeliju.Tekelija je odmah okupio vojsku,krenuo na Šibenik ali ponovo bez većih rezultata.Iste godine (1647) Hajducke i Uskocke trupe upadaju u Liku,odnosno okolicu Knina i Klisa.Tom prilikom osvajaju Ostrovicu između Zadra i Šibenika,i Obrovac u kojem je posljednji kapetan Jusuf – aga Hađžagić predao tvrđavu u ruke neprijatelja.Sarajlije,bojeći se za svoj šeher,napraviše rovove u namjeri da spremno docekaju neprijatelja,ali neprijatelj došao samo do Prusca,vratio se,i krenuo sa opsjedanjem Klisa.Porta smjeni Mustafu-pašu i imenova Derviš Mehmed – pašu Omerpašića.Vjerovatno i najveći Mletacki uspjeh u ovom sukobu desio se 30.3.1648.god.kada je Osmanski neprijatelj zauzeo Klis.Osokoljeni ovim velikim uspjehom mletacka vojska zauzima ubrzo i Zemnik,te Kamen,selo nedaleko od Splita.
Derviš – paša skupi u Livnu vojsku,komandu povjeri Ali-agi te ovi krenuše u Dalmaciju.Ovaj dobro organizovani odred vojske po predanju tom prilikom likvidira oko 700 Hajduka i Uskoka.Sa tog pohoda donesoše kugu iz Dalmacije koja ubrzo zahvati cijeli Ejalet.Iste godine 1648. Derviš-paša umrje u Livnu prirodnom smrću.Na njegovu funkciju sada dođe Hasan-paša Meminbegović koji uvede dosta reda,discipline,i što je jako bitno morala među svoje trupe.Krajem 1648.god.Ilija Smijanić,sa 3000 Hajduka i Mlecana pređe planinu Prelog te napade više palanki i kasaba,ali na poslijetku doživi poraz.Naredne godine.1649.god.nastavljene su borbe ali sa mnogo manjim intenzitetom.Ono što sam djelimicno rekao na pocetku teksta,potrebno je naglasiti ponovo cinjenicu da je glavnina tereta borbe bila na leđima domaćeg Dalmatinskog i Bosanskog stanovništva.Zahvaljući Hasan – paši osjetio se određeni pomak,ali Porta ga je ipak smijenila i na njegovo mjesto dovela Mehmed-pašu Defterdarevića,koji se ubrzo nađe u nesuglasicama sa domaćim stanovništvom.Sva ova previranja iskoristiše Mleci i osvojiše Gabelu.Godine 1654. osvojiše Mleci i Knin jedno od znacajnih mjesta koje je do tada bilo u rukama Osmanlija a nalazilo se u srednjoj Dalmaciji.1646.god. izbija buna u Bosnaskoj Gradišci,buna kršćanskog stanovništva,te je Fadil-paša bio primoran da interveniše.To su uglanom najvažniji događaji koji su se odigrali na našim prostorima u ovom ratu.Tih godina Mleci su predlagali mir Osmanlijama,ali porta je bila istrajana u svome cilju koji se zvao osvajanje Kandije.
