Rimski toponimi antičke Bosne
U sljedećem spisku navedeno je oko 70 latinskih toponima, odnosno romanizovanih iz starog grčkog, za koje postoje bilo kakvi zapisi iz vremena Rimske imperije. Ovaj spisak obuhvata rimske nazive starih naselja, rijeka i planina na području Bosne i Hercegovine. Najvažniji antički izvori brojnih informacija o osvojenim zemljama su rimski cestovni vodiči (itineraria) nalik današnjim autokartama, na kojima su uz makadamske drumove šematski naznačeni hanovi (kao danas moteli) za predah, nabavu živeža i zamjenu svježih konja.
Kao pragmatični vojnici i trgovci, stari Rimljani nisu previše mijenjali domaće toponime osvojenih zemalja, pa su imena ženskog roda većinom ostala ista, a u muškom i srednjem rodu bi tek dodali nastavak -us ili -um. Ovdje nisu navedeni mogući stariji toponimi koji se tek indirektno izvode iz današnjih etimološkom rekonstrukcijom, nego samo pravi pisani antički nazivi.
Kontinuitet autohtonih toponima
Iz ovog spiska je odmah vidljivo da su u Bosni i Hercegovini antički toponimi do danas prilično dobro sačuvani u slabo izmjenjenom obliku, pa se na ostalom Balkanu izvan Grčke i jadranskih ostrva, baš u BiH dosad sačuvalo ponajviše antičkih toponima. Od pismeno usporedivih 70 naziva, njih oko 2/5 u današnjoj BiH imaju vidljivu antičku podlogu. Ovo je nadasve očito u današnjim imenima bosanskih rijeka gdje među usporedivim antičkim hidronimima (vodeni toponimi), gotovo svi nazivi rijeka pa čak i manjih rječica u BiH potiču iz antičkih hidronima: tu je jedna od malobrojnih iznimaka Trebižat (antički Orontius).
Takav kontinuitet antičkih toponima u BiH sve do danas stvarno znači da su se tu obilno održali i autohtoni potomci antičkih starinaca koji su u živom govoru uz neznatne izmjene sačuvali sve takve drevne nazive (na slično upućuju i nova biogenetska istraživanja u BiH).
Ako su se takvi drevni toponimi najbolje sačuvali baš u današnjim imenima rijeka, to nadalje potvrđuje da su se starinci razmjerno najbolje održali kao seoski ratari u pripadnim rječnim dolinama, a manje u bosanskim planinama gdje je brojnost antičkih toponima znatno niža. To znači da su se, od seobe naroda u srednjem vijeku pa sve donedavno ovdašnji poljoprivrednici većinom održali na svojoj zemlji, dok su se vlaški stočari sezonski kretali duž bosanskih planina i tamo dijelom unosili nove drugačije toponime iz krajeva odakle su doseljeni, pa zato u nazivlju planina BiH većinom nema tog antičkog kontinuiteta.
Bassanias i Bassantes
Naročito je važno da je i samo ime Bosne zapravo antičkog porijekla: starogrčko Bassanias i rimsko Bassanius označuje dolinu rijeke Bosne čiji se naziv kasnije proširio i na svu okolnu zemlju. Također i posebni rimski antroponim Bassantes (latinski singular: Bassans, gen. Bassantis, plur. Bassantes = 3. deklinacija), označuje antičke stanovnike uzduž doline Bosne, pa je to prastari izvorni protonim iz kojeg zatim nastaju srednjovjekovni Bošnjani i kasniji oblik Bosanci.
Naprotiv u susjednoj Srbiji i kopnenoj Hrvatskoj je broj dosad baštinjenih antičkih toponima znatno manji – osim na jadranskim ostrvima i dijelu obale. Za razliku od autohtonih antičkih Basanta, na Balkanu su Hrvati, Srbi i Bugari sve do srednjeg vijeka bili nepoznati, jer su tek kasnije pristigli nakon seobe naroda i tu su po propasti Rimske Imperije zapisani kao srednjovjekovni Croatae, Serbi et Bulgari (ili bizantski: Chrobatoi, Serboi kai Balgaroi).
Oznake
zvjezdica ( * ) = Romanizirani starogrčki nazivi
bold = Dosad sačuvani antički nazivi preoblikovani u današnje bosanske toponime
kurziv = Prevedeni sinonimi, odnosno međujezični kalkovi sličnog značenja koji isto upućuju na prisutnost starinaca kao izvornika za prevođenje.
Rimska antička naselja
Ad Fines = Banja Luka
Addrinum = Zvornik
Adledios = Rekavice na Vrbasu
Admatrice = Travnik
Arduba = Vranduk
Argentaria = Srebrenica (lat. argentatus = srebren)
Azizium = Gacko
Baloie* = Ključ
Bariduo = Glamoč
Bassante = Šamac
Bistue = Zenica
Cleuna = Kulen Vakuf
Cypris* = Kupres
Dalluntum = Neum
Daorson* = Ošanići (Stolac)
Delminium = Duvno / Tomislavgrad
Emporium* = Gabela
Fusciana = Ljubuški
Leusaba = Jajce
Marsonia = Bos. Brod
Martar = Mostar
Pelva = HLivno
Praetorium = Bos. Dubica
Raetinium = Bihać
Salinae = Tuzla (lat. salinae = solana)
Salviae = Podhum
Saranda = Bos. Petrovac
Servitium = Bos. Gradiška
Tribunia = Trebinje
Antička imena rijeka
Autarias = Tara
Bassanias* i Bassanius = rijeka Bosna (nepravilno je novo pisanje “Basan”: to bi se latinski čitalo Bazan pa mora biti 2 ss)
Bathinus ? = u historiji pripisan rijeci Bosni: ali u izvorniku je na rimskom Interamniju (međurječje) što je bliže Bosutu u Slavoniji.
Bona = Buna
Corona = Korana
Drinus = Drina
Limus = Lim
Losua = Lašva
Martarita = Ugrovača
Naro = Neretva
Oeneus = Una (kasniji oblik poznat od srednjeg vijeka)
Orontius* = Trebižat
Preva = Pliva
Rama = Rama
Sana = Sana
Saus* i Savus = Sava
Tribessa = Trebišnjica
Urpanus = Vrbas
Klasična imena planina
Skraćenice: M. = Mons i visina u metrima
Alpes Illyricae = Dinaridi (Dinarski planinski sistem)
M. Albius = Plješevica, 1649 m
M. Buxanus = Trgovska gora, 630 m (kod Otoke uz Unu)
M. Cleunius = Klekovača, 1961 m
M. Daesitius = Romanija, 1649 m
M. Daversus = Prenj, 2155 m
M. Delontius = Cincar, 2006 m
M. Destinius = Ozren, 1452 m
M. Dindarus = Dinara-Troglav, 1913 m
M. Domavius = Zvijezda, 1381 m
M. Galas = Uzlomac, 1018 m
M. Hormus* = Orjen, 1895 m
M. Lamatinus = Čemernica, 1338 m
M. Leucinius* = Bjelaštica – Leotar, 1396 m (grč. leucos = bijel)
M. Masaeus = Manjača, 1239 m
M. Matrix = Vlašić, 1943 m
M. Megyretus* = Maglić, 2386 m
M. Melcumis = Zelengora, 2015 m
M. Oserias = Kozara, 978 m
M. Pineus = Čvrsnica, 2226 m
M. Sardaeus = Vranica, 2112 m
M. Sarutis = Grmeč, 1604 m
M. Ulcirus = Tušnica, 1700 m
M. Vecenicus = Velež, 1969 m
